Coğrafya, matematik ve fizik gibi farklı disiplinlerde delta terimi ile karşılaşırız. Bu yazıda coğrafya terimi olan delta hakkında bilgi vereceğiz. Aynı zamanda deltaların nasıl oluştuğundan bahsedeceğiz. Peki, coğrafi bir terim olan delta nedir? Haftalık Günlük sitemizde bu soruya cevap verelim.
İçindekiler
Coğrafyada Delta Nedir?
Nehirler sularını göl gibi başka su kütlelerine boşalttığı zaman su düzlükleri oluşur. Deltayı kısaca su kütleleri olarak tanımlayabiliriz. Bir nehir, ağız bölgesine doğru yaklaştıkça daha yavaş hareket eder. Bu durum akıntı yönünde hareket eden katı madde olan tortunun nehir zeminine düşmesine neden olur.
Irmağın yavaşlama hızı ve çökelti oluşumu, ırmağın ağız bölgesine yaklaştıkça tek su yolundan (kanal) kopmasını sağlar. Bu aşamada nehirler deltaik bir alan (deltaic lobe) yaratır. Bu alan, bir dağıtım ağı içerir ve nehrin ana akımından dallanan küçük ve sığ kanallar dizisi var eder. Bu oluşuma bir nehrin çatallanmasını örnek olarak gösterebiliriz.
Deltanın Oluşması İçin Gerekli Koşullar
Bir deltaik lob içine ilk olarak iri taneli ve daha yoğun tortu parçaları yerleşir. Daha küçük, daha ince tortular ise aşağı yönde daha uzağa taşınır. Deltaik alanın oluşumuna etki edecek olan çökelti parçaları nehrin başka bir su kütlesi ile birleştiği yerin ötesinde birikir. Bu çökelti birikintileri için alüvyon veya silt terimleri kullanılır. Silt (alüvyon), mikropların ve bitkilerin büyümesine yardımcı olan besinler açısından zengin olan bir çökeltidir. Silt, biriktikçe yeni topraklar oluşturur. Bu yapılar bir delta olma özelliğine sahiptir. Deltalar, denize döküldüğü su alanları yönünde genişler.
✅İlginizi Çekebilir:👉Göl Nedir Göl Çeşitleri Nelerdir?
Coğrafya Delta Bölümleri
Bir deltaik alanı oluşturan iki bölümden söz edebiliriz: Su Altı ve Su Üzeri… Su yüzeyi sınır seviyesinden düşüktür ve deltanın en dikleşmiş ve en çok eğim barındıran kısmıdır. Bu kısım silt bakımından daha verimlidir. Sualtı deltasının nehir ağzındaki en uzaktaki bölümüne prodelta denir.
Deltaların birbirlerine göre daha farklı olmaları da söz konusudur. Örneğin deltaik yeryüzü biçimleri şu şekilde de iki grupta da değerlendirilebilir: Alt ve Üst… Peki, alt ve üst delta nedir? Hemen açıklayalım:
Alt Delta ve Üst Delta Nedir?
Deltanın su üstünde kalan kısmındaki bazı bölgeler dalga ve gelgitlerden daha fazla etkilenir. Bu bölgelere alt delta denir. Deltanın nehrin akışından en çok etkilenen bölümüne ise üst delta denir. Üst ve alt delta canlılar için verimli su alanlarıdır. Bu alanlar nehir kıyısının bir uzantısı olabilir veya bu alanlarda canlı hayatı için önemli olan adalar yer alabilir.
Delta Ekosistemi
Çoğu su bölgesi gibi, deltalar oldukça çeşitli ve ekolojik olarak önemli bir yeryüzü şeklidir. Deltalar nehirlerdeki sel ve su taşkınlarından ve de göl ve okyanuslardaki fırtınalardan oluşan akıntıyı emer. Deltalar ayrıca deltanın dağıtım ağı boyunca yavaşça ilerlerken suyu filtreler. Böylece, sudaki kirliliğin etkisini azaltabilir.
Deltalar dünyanın önemli yaşam alanları içinde kısıtlanmamış bir parçayı temsil eder. Delta alanlarında zambak ve hibiskus gibi bitkilerin yanı sıra geleneksel ilaçlarda kullanılan farklı bitki türleri de yetişir. Deltaların sığ ve değişken sularında farklı hayvan türleri de gözlemlenebilir. Örneğin balıklar, kabuklu deniz canlıları, kuşlar ve böcekler delta görülen diğer yaşam formlarıdır. Bunlara ek olarak kaplan ve ayı gibi yırtıcı hayvanlar da delta ekosistemlerinin bir parçası olabilir.
Delta Oluşumunu Engelleyen Faktörler
Deniz ile temas eden her nehrin bir delta biçimi oluşturmadığını ifade etmek gerekir. Bir deltanın oluşması için silt (alüvyon) birikmesi ve bunun için de nehrin akışının yeterince yavaş ve sabit olması zorunludur. Ancak bir kolu çok hızlı aktığı halde ana nehir etkisiyle oluşan deltalar da vardır. Örneğin Papua Yeni Gine’deki Ok Tedi, dünyanın en hızlı akan nehirlerinden biridir. Dünyada kendi tarzının en önemlilerinden olan Ok Tedi nehri, The Fly nehrinin bir koludur. The Fly nehri ise Büyük Okyanus’un bir parçası olan Papua körfezine döküldüğü için bir deltaik alanı oluşturur.
Diğer yandan dalga kuvvetinin fazla olduğu yerlerde ırmaklar deltaik alan oluşturamaz. Örneğin Kuzey Amerika’nın en büyük nehirlerinden biri olan Columbia Nehri, Büyük Okyanus’a dökülürken son derece yüklü bir tortu biriktirir. Ancak okyanustaki güçlü dalgalar ve akıntılar, biriken malzemeyi süpürür ve delta oluşumunu engeller.
Bu saydığımız faktörlere ek olarak gelgitler de delta oluşumunu engelleyen faktörler arasındadır. Dünyanın en büyük nehri olan Amazon nehrinde Atlas Okyanusu’ndaki gelgitlerden dolayı delta oluşamaz.
