Coğrafyada dış kuvvetler, yeryüzünü sürekli olarak şekillendiren ve değiştiren doğal süreçlerdir. Bu süreçler, kayaçların aşındırılması, taşınması ve birikmesi gibi etkileri içerir. Akarsular, rüzgarlar, yer altı suları, buzullar, dalgalar ve akıntılar dış kuvvetlerdir ve dünyanın oluşum sürecinde rol oynarlar. Dış kuvvetler nelerdir ve özellikleri nedir? İşte detaylar…
Dış Kuvvetler Özellikleri Nelerdir?
Dış kuvvetler, enerjiyi yeryüzündeki hareket ve değişimlerle transfer ederler. Ortak özellikleri atmosfer kökenli olmalarıdır, yani kaynağını güneşten alırlar. Önemli özelliklerinden biri de iç kuvvetlerin oluşturduğu yüksek yerleri aşındırmasıdır. Böylece yüksek tepeleri deniz seviyesine indirgeyerek yeryüzünde önemli değişimlere neden olurlar.
Dış Kuvvetlerin Oluşturduğu Yer Şekilleri
Dış kuvvetlerin etkisiyle oluşan yer şekilleri oldukça çeşitlidir. İşte dış kuvvetlerin neden olduğu bazı yaygın yer şekilleri:
- Vadi ve Kanyonlar: Akarsuların aşındırma etkisiyle oluşan derin vadiler ve kanyonlar, dış kuvvetlerin belirgin bir örneğidir. Akarsuların yıllar boyunca kayaçları aşındırması ve taşıması sonucu bu derin vadiler meydana gelir.
- Uvala ve Polje: Karstik arazilerde, yer altı sularının kayaçları aşındırması ve mağara oluşumuyla ilişkili olarak uvala ve polye gibi yer şekilleri oluşur. Uvala, çöküntüye uğramış alanlardır; polje ise geniş düzlüklerdir.
- Deltalar: Akarsuların taşıdığı tortuların deniz, göl veya okyanus gibi büyük su kütlelerine ulaştıklarında biriktikleri alanlardır.
- Kıyı Şeritleri: Dalgaların, gelgitlerin ve rüzgarın etkisiyle kıyı şeritlerinde çeşitli yer şekilleri meydana gelir. Bunlar arasında kumullar, kıyı setleri, kumsallar, lagünler, kıyı mağaraları ve falezler bulunur.
- Buzul Şekilleri: Buzulların aşındırma ve taşıma etkisiyle oluşan yer şekilleri arasında u-valleyler, fiyortlar, drumlinler ve morenler yer alır.
- Rüzgar Şekilleri: Rüzgarın taşıma ve aşındırma etkisiyle oluşan yer şekilleri arasında kumul, yardang, lös ve barkan vb. şekiller yer alır.
Özetle bunlar dış kuvvetlerin oluşturduğu bazı yer şekillerine örnektir. Bu örneklere ek olarak dış kuvvetlerin etkisiyle çok daha fazla yer şekli bulunmaktadır.
BUNA DA BAKINIZ: İç Kuvvetler Nelerdir?
Dış Kuvvetler Nasıl Oluşur?
Dış kuvvetler, coğrafyanın temel taşlarından birini oluşturur ve yeryüzü şekillenmesinde önemli bir rol oynar. Bu süreçler, doğal çevrenin dinamik yapısını anlamak ve insan etkilerini değerlendirmek için önemlidir. Coğrafyada dış kuvvetleri 4 ana kategori altında inceleyebiliriz:
- Erozyon: Su, rüzgar, buzul ve yerçekimi gibi etkenlerin etkisiyle kayaçların aşındırılması ve taşınmasıdır. Erozyon, akarsuların kıyıları aşındırması, rüzgar çeşitlerinin kumları taşıması, buzulların yüksek bölgelerde kayaçları parçalaması gibi çeşitli şekillerde gerçekleşir.
- Aşındırma: Kayaçların dış kuvvetlerin etkisiyle aşındırılması ve yok edilmesidir. Bu süreç, suyun akışı sırasında taşınan malzemelerin birbirine sürtünmesi, rüzgarın kayaçları aşındırması ile gerçekleşir.
- Tortul Birikimi: Aşınan malzemelerin birikmesi sonucu oluşan tortul birikimlerdir. Akarsuların taşıdığı malzemelerin nehir yataklarında birikmesi ve rüzgarın taşıdığı kumların birikmesi tortul birikimleridir.
- Jeomorfolojik Süreçlerin Etkisi: Dış kuvvetler, jeomorfolojik süreçlerin etkisi altında yeryüzünün şekillenmesini sağlar. Bu süreçler arasında dağ oluşumu, kanyon oluşumu, kıyı erozyonu gibi birçok farklı şekil ve yapı oluşumu bulunmaktadır.
Türkiye’de Dış Kuvvetler
Ülkemiz dış kuvvetlerin oluşturduğu yer şekilleri bakımından zengin bir ülkedir. Örneğin akarsular yıllar boyunca kayaçları aşındırarak vadiler oluşturmuşlardır. Fırat, Dicle, Kızılırmak gibi büyük akarsuların yarattığı vadiler önemli yer şekilleridir.
İç Anadolu Bölgesi’nde rüzgarın etkisiyle oluşan yer şekilleri yaygındır. Rüzgarın taşıdığı kum veya topraklarla oluşan kumullar, rüzgar erozyonu sonucu oluşan yardanglar bu bölgede gözlemlenebilir.
Karadeniz Bölgesi ve Akdeniz’in doğu kıyılarında kireçtaşı gibi çözünür kayaçların bulunduğu alanlarda karstik erozyon yaygındır. Bu bölgelerde dolinler, uvalalar, poljeler ve mağaralar gibi karstik yer şekilleri bulunur.
Türkiye’nin sahil şeritlerinde kıyı erozyonu etkilidir. Dalga ve akıntıların etkisiyle kıyıların aşınması sonucu kıyı setleri, kumsallar, kıyı mağaraları ve koylar oluşmuştur. Örneğin, Antalya’nın batısında bulunan Olimpos ve Çıralı gibi kıyılar deniz erozyonunun etkisiyle şekillenmiştir.
Aynı zamanda peri bacaları ve cennet cehennem mağaraları gibi doğal anıt ve turistik yerlerde de dış kuvvetlerin etkisi görülmektedir. Aynı zamanda Büyük Menderes Kanyonu ve Göreme Vadisi de Türkiye’de dış kuvvetlere örneklerdir.
