Platolar, doğal güçlerin etkisiyle yükselen ve erozyon yağmur ve rüzgar kuvvetiyle biçimlenen yüksek arazi bölümleridir. Litosferde delikler ve volkanlar açığa çıkaran magma, aynı zamanda zemini yükselterek platolar oluşturur. Örneğin bugün küçük bir nehir olan San Rafael, milyonlarca yıl önce Utah’taki Little Grand Kanyon’u oymuştur. O halde plato nedir konumuza geçiş yapalım ve coğrafi oluşumları hakkındaki bilgiler vermeye başlayalım.
İçindekiler
Plato Nedir Kısaca
Yayla ismiyle de tanımladığımız platolar, farklı coğrafyalarda sıklıkla karşılaştığımız yer biçimlerinden biridir. Bir platoyu her kıtada, dağlarda, ovalarda veya tepelerin çevrelediği sahalarda bir düzlük biçiminde görebiliriz. Platolar, toplamda gezegen yüzeyinin 3’te birini kaplarlar. En büyüğü Tibet Platosu’dur ve Tibet, Çin, Hindistan’da 2,5 milyon km2’lik bir araziye yayılır.
Dünyadaki konumu, bir platonun oluşumu, bileşimi ve hangi aşındırıcı kuvvetlerin etkilediği konusunda ciddi bir belirleyicidir. Güney Peru ve batı Bolivya’daki Altiplano dahil olmak üzere bazı yaylalar bölgenin dağ kuşaklarına entegredir.
- Colorado Platosu
- Orta Hindistan’daki Deccan platosu
- Dünyanın daha düz topografyalarındaki platolar
tamamen farklı jeolojik süreçlerle oluşmuşlardır ve kendilerine has karakteristik biçimlenişlere sahiptir.
Plato Nasıl Oluşur?
- Doğal güçler toprağı çevredeki diğer yüzeylerin üzerine yükselttiğinde
- Rüzgar ve yağmurlar tepeleri ve ufak tepecikleri şekillendirdiğinde
- Rüzgar ve yağmurlar yanları aşındırarak yüzeye kemerler ve hoodoo’lar (peribacası) oyduğunda oluşur.
Dünyadaki bütün platolar aşağıdaki süreçlerin ardından oluşurlar:
- Litosferin ısınması
- Sıcak magma içeren bir yeraltı süreci
- Yerkabuğunun kısalması
- Lav enkazı/lav kalıntıları veya birikintisini içeren volkanizma
Bazı bilim insanları, suyun aşındırıcı gücünün de doğanın platolar yaratmanın beşinci yolu olarak görüyorlar. Colorado Platosu’ndaki The Grand Canyon, tam da bu şekilde oluşan aşındırıcı kuvvetin bir örneğidir.
📢 İlginizi Çekebilir:✔️Vadi Nedir Türleri Nelerdir?
Oluşumlarına Göre Plato Çeşitleri
- Litosfer ısınması ile oluşan platolar
- Aşındırma Platoları (Kabuk Kısalması)
- Lav Platoları – Volkanizma Platoları
- Okyanus Platoları
- Karstik Platolar
Yukarıda belirttiğimiz plato çeşitlerinin ayrıntılı açıklamalarına yazımızın devamında yer verdik.
1) Litosfer ısınması ile oluşan platolar
Yabancı kaynaklar bu tür platoların oluşum nedenini litosferin ısınması (Lithosphere Heating) olarak ifade ederler. Bu tür plato oluşumunda yer alan üç aşamalı tektonik süreç, volkanizma ile başlar. Bu süreçte, Dünya yüzeyinin altında hareket eden magma, kabuğun ve Dünya’nın dış yüzey tabakasının üst mantosunun (litosferin) termal genişlemesine neden olur. Yer kabuğunun bazı kesimleri, altındaki aşırı ısının etkisiyle yukarıya yükselir. Böylece yerdeki yükselme, Dünya’nın görünür katmanını dışarı atarak bir plato oluşturur. Doğu Afrika ve Etiyopya’da ülkemizde Kars, Ardahan yöresinde altında volkanik kaya bulunan platolar böyle oluşmuştur.
2) Aşındırma Platoları (Crustal Shortening – Kabuk Kısalması)
En çok gördüğümüz bu platolar (yaylalar), Türkçe kaynaklarda aşındırma veya aşınım platoları adıyla karşımıza çıkarlar. Yabancı kaynaklarda ise Crustal Shortening – Kabuk Kısalması ile oluşan plato türü olarak geçer. Başlangıçta kabuk kısalmasıyla oluşan platolar, kendi üzerlerine çöken ve etraflarındaki toprağı büyük döküntülerle gömen dağlardır. Bir tektonik levha diğerinin altında kayarken, bazı tür dağları oluşturur. Üstteki levha ise parçalanan ve düzleşen bir dağ duvarı açığa çıkarır. Bu platolar genellikle düz yüzeyler, geniş vadiler ve eski dağ duvarının enkazıyla dolu dik tepelerle dolu karma bir bileşime sahiptir.
Dünyanın yüksek bölgelerinde yaygındırlar ve sırtları boyunca etkileyici yüksekliklere ve dağlara sahiptirler. Ayrıca bölgeye özgü olan
- hızlı nehirler
- akarsular
- şelaleler
yüzeylerini şekillendirerek ve oyarak ve ayrıca tortu biriktirerek platoların zaman içinde gelişmesine yardımcı olur. Yeni tortul birikintilere sahip genç platolar düzdür. Daha kuru alanlardaki erozyona ve aşınımlara dayanıklı vadi zeminleri ise kayalık olabilir. Bu tür platolar, Hint kara kütlesi ve Avrasya gibi kara kütlelerinin çarpıştığı yerlerde, ayrıca dağ sıralarında ve kuru iklimlerde yaygındır.
Bunlar Hindistan ve Avrasya gibi kara parçalarının çarpıştığı coğrafyalarda ayrıca dağlarda ve kuru iklimlerde yaygındır. Kuzey Afrika, Türkiye, İran ve Tibet gibi ülkeler bu tür platolardan belirgin şekilde etkilenirler. Kabuk kısalması, dünyadaki en büyük plato olan Tibet Platosu‘nun oluşumuna katkıda bulunan en büyük faktördür.
3) Lav Platoları – Volkanizma Platoları
Bu süreç, arazinin lav ve volkanik kül tarafından gömülmesini içerir. Şaşırtıcı olmayan bir şekilde, volkanizma için sıcak noktalar, mevcut veya eski volkanik aktiviteye sahip ülkelerdedir. Bununla birlikte, lav ve kül katılaşmadan önce yoğun aktığından, platolar genellikle volkanik merkezlerden uzakta bulunurlar. Bu platoların çoklu volkanik patlamalar yoluyla da uzun bir süre boyunca oluşma ihtimali vardır.
Aralarında Colorado Platosu’nun bulunduğu bu platolar, önce bahsettiğimiz iki türden farklı bir jeolojik bileşime sahiptir. Geniş lav atılımından oluşan yaylalar bazaltla kaplıdır. Taşkın bazaltlarıyla dolu ve dümdüz Columbia Platosu, metrelerce genişlikteki kalın bir volkanik kaya bileşimine sahiptir.
4) Okyanus Platoları
Okyanus platoları, okyanusların sularının altında saklanırlar. Değişime daha az eğilimlidir ve insanların ziyaretlerine kapalıdır. Bununla birlikte, okyanus platolarını birbirinden ayıran aşağıdaki üç özellikten söz edebiliriz:
- Bileşim
- Yoğunluk
- Yaş
Kıtasal kabuktan türeyen okyanus platoları, en eski ve en az yoğun olanlardan oluşur. Orta yaştaki okyanus platoları, magmatik kaya ve materyallerden oluşur. Okyanus kabuğu platoları ise en yoğun ve en genç olanlarıdır.
5) Karstik Platolar
Bu platolar, akan su ve tortu erozyonu etkileşimleriyle oluşur. Bu tür platoların zemini keskindir ve dar olanlardan olanlar vardır. Alçı taşı, kaya tuzu veya kireç taşı gibi özdeklerden meydana gelen bölgelerde, yeryüzü sularının kayaçları düzleştirmesiyle oluşan yüksek tepelerdir.
Plato Anlamı Nedir?
Platolar, varlıkları bakımından genellikle dinamiktir ve onları çevreleyen coğrafyadan farklıdır. Ova platoları dağlarla çevriliyken, dik tepeler yaylaları çevreler. Sonuç olarak, yaylaların coğrafyası oldukça yumuşaktır ve engebeli bölgelerde bile gezilebilir. Çoğu platonun dış cepheleri yüksektir, birçoğu geniştir ve bazı alanlar değişime diğerlerinden daha yatkındır. Çoğu zaman, platolar, bulundukları coğrafi zemine göre kendi içlerinde de farklılık gösterir.
Dünyadaki Plato Çeşitleri (Oluşumlarına Göre Örnekler)
- Volkanik Cordillera Occidental’ın yakınındaki Altiplano platosu, litosferin termal genleşmesinin yanı sıra kabuk kısalmasıyla oluşmuştur.
- Etiyopya Platosu’nun eski Prekambriyen kayaçlarının litosferin ısınmasıyla yükseldiği bölgelerde, arazi daha engebelidir. Cenozoik kayanın kapladığı alanları ise daha düzdür.
- Başlangıçta kabuk kısalması yoluyla oluşan Tibet Platosu, kısmen volkanizma ve yeraltı magma aktivitesinden kaynaklanmaktadır.
- Kolombiya Platosu, Cascade ve Rocky Dağları ortasında bulunan Columbia Nehri aracılığıyla kesilir. Bu plato, ayrıca geniş bazaltik lav parçacıkları ile kaplıdır.
Erozyon ve Kompozisyon
Birçok platoda, onları kesen, kenarları aşındıran ve keskin yamaçlarla vadiler oluşturan nehirler vardır. Yaylalar arasındaki bir diğer ortak özellik ise yumuşak kayalardır. Kolayca aşınabilir olan platolar, genellikle, altındaki toprağın hareket etmesini engelleyen, caprock adı verilen katı bir yüzeyle kaplıdır. Geniş ölçüde aşınmış platolar, yukarıdan bakıldığında yılan derisi gibi görünürler. Yılan derisi görünümü plato oluşumunda ender rastlanan faktörlerden kaynaklanır. Bu faktörler erozyona direnen yoğun ve eski kaya bileşimlerinde genellikle demir cevheri ve kömür içerir.
📢İlginizi Çekebilir:✔️Göl Nedir Göl Çeşitleri Nelerdir?
Platoların Coğrafi Dağılımı
10 milyonluk geçmişe baktığımızda plato oluşturan güçlü volkanik püskürmeler olmamıştır. Bu bakımdan volkanik platolar, 250 milyon ile başlayan Senozoik veya Mezozoik zamanlara aittir.
- Yüzeyindeki geniş bazaltlara dayanarak, Hindistan’daki Deccan Platosu, yaklaşık 65 milyon yıl öncesine kadar uzanıyor.
- Brezilya kıyısındaki Serra Geral Platosu, 135 milyon yıl önce, Afrika ve Güney Amerika kıtalarındaki volkanik patlamadan oluştu.
- Columbia Nehri’nin bazaltları, bölgenin bugün Yellowstone’un kapladığı arazinin üzerinde olduğu zamana kadar uzanıyor.
Litosfer genişlemesi yoluyla oluşan platolar, genellikle altında güçlü bir magmatik aktivitenin olduğu karalarda bulunur. Bu şekilde oluşturulan bazı platolar;
- ABD’deki Yellowstone Platosu
- Fransa’daki Massif Central
- Afrika Etiyopya Platosu’dur.
Kuzey-orta Meksika ve İspanya’daki İber Yarımadası’nın düz topografyalarının tarihi bilim insanlarının kafalarını karıştırıyor. Çünkü bu bölgelerdeki platolar, 65 milyon yıl önce erken Senozoik zaman civarında kabuk kısalması teorisini desteklemiyor. Bu bölgelerin altında en üst mantonun olması gerektiği konusunda yalnızca bir tahminde bulunabiliriz.
Türkiye’nin Platoları
Anadolu’da oluşma özellikleri açısından çeşitli platolar bulunmaktadır ve işte onlardan bazıları:
- Volkanik Platolar
- Erzurum – Kars Platosu
- Ardahan Platosu
- Karstik Platolar
- Taşeli Platosu
- Teke Platosu
- Aşınım Platoları
- Çatalca – Kocaeli Platosu
- Perşembe Platosu
- Tabaka Düzlüğü Platosu
- Haymana Platosu
- Obruk Platosu
- Cihanbeyli Platosu
- Yazılıkaya Platosu
Bu yazımızda plato nedir sorusunu cevaplayarak ortaya çıkışlarıyla ilgili yabancı kaynaklardan hazırladığımız bilgileri paylaştık. Coğrafya ders konularıyla ilgili daha farklı bilgiler için Haftalık Günlük Coğrafya menüsüne göz atın. Plato nedir konusuna ek olarak vadi, rüzgar çeşitleri ve akarsu aşındırmaları gibi pek çok konuya Haftalık Günlük blogumuzdan ulaşabilirsiniz.
