Vadiler, akan nehirler ve hareket eden buzullar tarafından oluşturulmuş jeolojik yapılardır. Vadi, sözlük anlamı ile kara kütleleri (iki tane dağ) arasında kalmış aşağıya çökmüş olan bir coğrafi alan demektir. Bu şekilde vadi nedir sorusuna kısaca cevap verebiliriz.
Vadi; yerçekimi, su ve buzulların kuvvetleri gücüyle ortaya getirilen çukur alanlardır. Nehirler ve dereler, dik duvarlı kenarları oyarak vadi kesimlerini oluşturur. Vadiler, genel olarak V ve U biçimli görünümüyle karşımıza doğal yapılardır. Nehrin eğimi – suyun hareketi- vadi yanlarının dikliğini ve vadi zemininin genişliğini belirler. Örneğin dağ vadileri, dikey duvarlara ve dar bir kanala sahip olma eğilimindedir, ancak ovalarda, eğimler sığ ve kanal geniştir. Sular denize doğru yol aldıkça, kıvrımların dışından tortuları sıyırarak ve iç kısımlara dökerek karadaki doğal kıvrımlara katkıda bulunurlar.
İlginizi Çekebilir:📢Göl Nedir Çeşitleri Nelerdir?
İçindekiler
Vadi Nedir ve Vadi Çeşitleri
Akarsuların hareketlerine, zeminin yapısına ve diğer jeolojik hareketlere göre farklı vadi türleri ortaya çıkmıştır. Vadi türleri ve oluşum şekilleri aşağıdaki gibidir:
1. Akarsu Vadileri
En çok karşılaştığımız vadi türüdür. Yeryüzünde 6 farklı akarsu vadi türü bulunmaktadır.
- Çentik Vadi: Akarsuların yer aldığı coğrafi parçanın zeminine doğru uyguladığı yıpratma hareketi ile oluşan vadilere çentik vadi denir. Dağlık coğrafi bölgelerin tepe sırtlarında meydana gelir ve V şeklinde olur.
- Boğaz Vadi: Bu vadinin literatürde geçen bir diğer ismi yarma’dır. Akarsuların sıradağları veya sert zeminleri yarmasıyla oluşur. En önemli özelliklerinden biri kenar eğimlerinin son derece dik olmasıdır ve genelde U şeklinde görünürler. Dağları birleştirdiği için doğal bir geçit görevi görür. Bu bakımdan tepeleri birbirine bağladığı için önemli yol güzergahıdır. Boğaz vadi ile ilgili bu bilgiler yeterli değilse daha kapsamlı bilgi almak istiyorsanız boğaz vadi yazımıza tıklayın.
- Asimetrik Vadi: Vadi kenarlarını oluşturan kayaçların direnç farklılığından dolayı oluşan vadi türüdür. Direnci az olan yamaçlar daha hızlı, direnci yüksek olan yamaç ise daha hafif yıpranırlar. Bu nedenle asimetrik bir görüntü alır.
- Kanyon Vadi: Çok hızlı bir şekilde aşınan ve yıpranan katı birikintilerin olduğu arazilerde kendine yer bulur. Suların dibe yıpratma kuvveti ile oluşur. Bu vadi oluşumu hakkında ayrıntılı bilgi almak için kanyon nedir içeriğimize tıklayın.
- Geniş Tabanlı Vadi: Yükseklik farkı minimum seviyede olduğu için bölge içindeki su kuvveti her bir yana baskı uygular. Böylece vadilerin zemini bollaşır ve bu vadi türü oluşur. Akarsular, tabanı geniş vadilerde bolca tortu biriktirir ve bereketli bir coğrafi alan yaratır.
- Kör Vadi: Su kütlelerinin zemin altına sızdığı bölgelerde oluşur. Akarsular, yerin altında hareketine devam eder; ancak bazı akarsular akışına devam edemez. Çünkü vadi, kayalık bir bölgeyle biter. Bu yüzden akarsu, yolunun sonuna gelir. Çıkmaz sokaklara benzetildiği için kör vadi ismiyle de anılır.
2. Buzul Vadiler
İki farklı buzul vadi bulunmaktadır. Tekne Vadi ve Asılı Vadi, bu tarz vadi sınıfında yer alan vadi çeşitleridir.
- Tekne Vadi: Kar ve buzun bir araya getirdiği yeryüzü biçimleri –bir diğer deyişle buzullar- dağlardan alt bölgelere doğru akar. Buzullar bu hareketini yaparken geçtiği bölgelerin her tarafını yıpratır. Aşındırma ve yıpratma gücü nedeniyle vadinin tamamı donmuş su parçaları ile dolar. Bu vadi çeşidi, bir tekne görüntüsüne benzediği için tekne adıyla da bilinir. Aynı zamanda U Vadi olarak da bilinmektedir.
- Asılı Vadi: Dağlardan alt bölgelere inen vadilerdeki buz parçaları her zaman dibe doğru bir kuvvet göstermez. Derin bir yıpratma/aşındırma hızı gerçekleşmediği anlarda oluşan bir vadi türüdür. Vadi buzulu akarsu kolu aracılığıyla oluşan asılı vadi, şelaleler oluşturur.
3. Rift Vadileri
Levha tektoniği gibi jeolojik bir etki ile oluşan vadi çeşidine denir. Tektonik hareketlerin etkisiyle litosfer yapısında kırılma ve ayrılma gibi değişimler olur. Bu değişimlerin sonucunda ortaya çıkan çukur bölgelerde zamanla sular çoğalır ve su parçacıklarını inşa eder. Dolayısıyla yapısal jeoloji etki biçiminin (levha kuramı) tetiklediği bölgelerde oluşan akarsular tarafından yapılandırılmış vadilere rift vadi denir. Rift vadiler, aynı zamanda göl ve deniz oluşturma gibi yüksek bir potansiyele sahiptir.
İlginizi Çekebilir:📢Kapadokya Peri Bacaları Nasıl Oluştu?
4. Fay Vadileri
Dünyanın mantosundaki yükselim güçlerinin etkisiyle oluşan bu vadi türü graben adıyla da bilinmektedir. Graben, hendek ve siper anlamını ihtiva eden coğrafi bir sözcüktür. Orojenez kırılma yolu ile tektonik fay hatlarında birtakım çukurluklar hasıl olmuştur. Ortaya çıkan bu çukurlara akarsular yerleşmiştir ve yer aldığı araziyi oyma suretiyle bir vadi haline getirmiştir. Kısaca ifade etmek gerekirse fay hatlarındaki çukurluklara yerleşen akarsuların yarattığı bir vadi türüdür.
Diğer coğrafya ders konuları için Butik Bilgi Havuzu Haftalık Günlük sitemizi takip edebilirsiniz.
