Okyanus veya nehir kıyısı boyunca dikey olarak duran büyük bir kayaların resimlerini birçok kez gördük. Bunlar, harika bir manzara sunan falezlerden başka bir şey değildir. Falezlerin hem kendi görüntüsü hem de sunduğu manzaranın nasıl oluştuğu merak edilir. Bu da falez nedir sorusunu doğurur.
İçindekiler
Falez Nedir?
Falez nedir sorusuna kısaca şu cevabı verebiliriz: Falezler, genellikle dikey şeklinde var olan erozyona uğramış yer şekilleridir. Bir falez, yüksek ve sarp bir kaya olarak karşımıza çıkar. Okyanus veya nehir kenarları dışında, yüksek dağlarda, kanyon duvarlarında ve vadilerde görülebilirler. Zaman zaman su kütlelerinin şelaleler oluşturmak için falezlerin üzerinden süzülerek aktığına da şahit oluruz.
Falez terimi, özellikle bir kıyı şeridi boyunca uzanan bir kaya yüzeyi için kullanılır. Eğimli bir yüzey, bir fay veya erozyon tarafından oluşturulan dik bir uçurum veya yamaçtır. Fay sarplıkları, yerkabuğunda bir tarafının yükseldiği ve diğerinin aşağı doğru zorlandığı bir kırılma olan bir fay tarafından oluşmuştur. Erozyon falezleri, hafif eğimli veya yatay kaya katmanlarının eşit olmayan erozyonu ile oluşur. Altta yatan daha yumuşak kayalar, üst, daha dayanıklı kayalardan daha hızlı aşındığında bir yükselme meydana gelir.
Yalıyar Nedir?
Yalıyar terimi, coğrafya ve jeolojide falezi tanımlamak için kullanılır ve falezin eş anlamlısıdır. Falez (diğer adıyla yalıyar) dikey olan veya dikey olmaya meyilli olan bir kaya oluşumudur. Falezler, ayrışma/aşınma hareketi ve erozyon süreçleriyle ile oluşur. Yalıyarlar kıyılarda, dağlık alanlarda, sarp kayalıklarda ve nehir kenarlarında yaygındır.
İlginizi Çekebilir:📢Tombolo Nedir?
Falez nedir oluşumu nasıldır konusuna kısaca değinelim. Oluşumunda birden fazla doğa olayının etkisi olabilir. Bu doğa olaylarından biri tektonik hareketlerdir. Yerin altında zamanla hareket eden büyük ve parça parça tektonik plakalar bulunur. Bu plakalardan ikisi herhangi bir noktada buluşursa, bazen plakalardan birini veya her ikisini zamanla yukarı doğru zorlayan aşırı basınç oluşur. Dolayısıyla dağların ve falezlerin oluşmasının nedeni bu basınçtır. Bununla birlikte, en şiddetli tektonik aktivite hareketleri, yeryüzünde depremle sonuçlanır. İşte bu depremler de falezleri oluşturabilir. Diğer yandan bazı tortul kayaçlar da falezlerin oluşmasını tetikler.
Falez Nasıl Oluşur?
Bir falezin oluşumunda yer alan başlıca faktörleri aşağıda gibi maddeleyebiliriz:
- Su ve erozyon
- Buzullar
- Tektonik aktiviteler
- Eğimli yamaçlar
Denizden gelen dalgalar karaya çarparak çentik olarak bilinen bir kesime yol açtığında bir zayıflık noktası oluşur. Oluşan bu çentik, bir mağara geliştirmek için daha fazla aşınır. Mağara, arazi boyunca bir sert kaya kütlesine giden oyuklar açar. Dolayısıyla zaman geçtikçe, ayrışma nedeniyle daha fazla erozyon meydana gelir ve mağaranın sarkan sert kısmının denize çökmesine neden olur.
Deniz suyu, bir falezin oluşumuna yol açan düşen kısmı sürükler ve yıkar. Sürekli bir erozyon ve ayrışma, uçurumun genişlemesine ve karaya daha fazla çekilmesine neden olur. Suyun bitişik kayalara sürekli çarpması dikey olarak kesilmiş bir kütlenin oluşmasına neden olur. Binlerce yıl sonra, yalnızca çok sert kayalar dik ya da eğimli olarak ayakta kalmayı başarır. Bu süreç hem büyük hem de küçük falezlerin oluşmasına yol açar.
Bazı durumlarda falezler, bir nehir boyunca da oluşur. Bu durumda nehir suyu hızla akarken su, toprağı kesmeye başlar. Falezlerin duvarları sonuç olarak Büyük Kanyon gibi nehrin her iki tarafında oluşmuştur. Yağışlı mevsimde su seviyesi yükseldikçe suyun hızının artması falezin genişlemesine yol açar.
Falez Hangi Kayaç Türüdür?
Bir falezi oluşturan başlıca tortul kayaçlar dolomit, kumtaşı ve kireçtaşıdır. Kayalıkları meydana getiren bazı magmatik kayaç türleri arasında granit ve bazalt yer alır.
İlginizi Çekebilir:📢Lagün Nedir?
Falez Çeşitleri
- Yalancı Falez: İki tektonik plaka birbirleriyle temas ettiklerinde, plakalardan birini yukarı doğru hareket ettiren bir basınç oluşur. Yalancı falez, tektonik plakaların bir araya gelip birbirlerine uyguladıkları aşırı baskıdan oluşur.
- Dalan Falez: Doğrudan derin sularla sınırlanan, tabanı su seviyesinin çok altında olan bir falez türüdür. Jeolojik bir fayın hareketinden veya bir heyelan oluşumundan kaynaklanır. Deniz seviyesinin hızla yükselmesiyle tabanı denize çöken ve bazı durumlarda karanın batmasına bağlı olan falezlerdir.
- Ölü Falez: Dalganın aşındırma kuvvetine maruz kalmayan bir deniz falezi, ortaya çıkan bir kıyı çizgisiyle, genellikle eteğinde çakıl taşı ile kaplıdır. Ölü falezler ya deniz seviyesindeki bir düşüşten ya da geniş bir kumsal tarafından korundukları için oluşur.
- Çift Falez: Kıyıda oluşan ve gruplar halindeki tümseklerin bulunduğu falez türüdür.
- Canlı Falez: Direkt olarak deniz dalgalarının kara parçalarını denize yıkmasıyla oluşan falez tipidir. Dalgalar kaya parçasını aşındırarak bir çentik meydana getirir. Bu çentik zaman içinde dalgaların tesiriyle açık denize sürüklenerek falezin oluşmasına neden olur.
Falez Tipleri
Falezler kendi içinde A, B ve C olmak üzere üç ayrı tür altında incelenir.
- Tip A: Bu tip falezlerin kıyı bölümü eğimlidir ve derinleşen bir görünüme sahiptir.
- Tip B: Falezli kara parçasının önünde yatay veya yere paralel şekilde bir blok bulunur. Bu blok üzerinde plajlar oluşabilir.
- Tip C: Deniz seviyesinin altına dik bir şekilde inen ve eğimini denizin altında da koruyan falez tipidir.
Türkiye’de Falez Var Mı?
Ülkemiz, dünyadaki falez oluşumlarının önemli örneklerine ev sahipliği yapmaktadır. Türkiye’deki en bilinen falezlerden birine Antalya limanının hemen yanında rastlarız. Aynı şekilde İzmir, Sinop, Düzce ve Kocaeli gibi şehirlerimizin denize bakan yamaçlarında da falez örneklerini görebiliriz.
Falez Türkiye’de Nerede Görülür?
Türkiye’de yer alan falez örneklerinin yer aldığı bölgeleri aşağıdaki gibi belirtebiliriz:
- Karadeniz Güzelcehisar Koyu (Bartın)
- Kocaeli Kerpe Kayalıkları
- Arnavutköy Karaburun (İstanbul)
- Düzce Akçakoca
- Sinop Sarıkum
- Antalya Limanı
- İzmir Foça
Karadeniz Kıyılarında Falez Olur Mu?
Denizden gelen dalgaların yıkıcı etkisi kara parçalarını aşındırarak bu bölgelerde zayıflık oluşturur. Zaman içinde aşınan kara parçalarının bir kısmı ait olduğu kütleden ayrışır ve denize çöker. Ülkemizde bu şekilde oluşan farklı falez tiplerini görmek mümkündür. Özellikle Karadeniz ve Akdeniz kıyıları, bu tip falezlerin birden fazla örnekleriyle doludur.
Falez Dünyada Nerelerde Görülür?
Dünyadaki en popüler falez örnekleri aşağıdaki gibidir:
- Japonya Oki Adaları
- İrlanda Moher Falezleri/Kayalıkları
- Avustralya 12 Apostles Falezleri
- Almanya Mecklenburg-Vorpommern Falezleri
