Kanyon nedir sorusuna kısaca şu şekilde cevap verebiliriz: Kanyon, kenarları dik ve dar olan bir vadi türüdür. Ancak kanyon nedir sorusuna daha net ve ayrıntılı bir cevap vermek için öncelikle vadinin ne demek olduğunu bilmek gerekir. Vadi, en basit ifadeyle, iki dağ arasında bulunan uzun ve çukur coğrafi alanlara denir. Akarsuların bulundukları bölgeyi aşındırması sonucunda oluşur. Vadilerin uzunluğu, birkaç km uzunluktan daha büyük alanlara kadar yayılır. Vadiler hakkında bilgi almak için aşağıdaki linke tıklayabilirsiniz.
İlginizi Çekebilir:📢Vadi Nedir Çeşitleri Nelerdir?
Kanyon Nedir ve Nasıl Oluşur?
Kanyon, bir vadi çeşididir. Akarsuların aşındırma hareketine göre farklı iki dağ arasında farklı coğrafi alanlar oluşur. Oluşan bu coğrafi alanlar vadi olarak adlandırılır. Kanyon ise akarsu aşındırması yana doğru değil de derine doğru gerçekleştiğinde oluşan bir vadi çeşididir.
Akarsu aşındırması, bir vadinin ortaya çıkmasında en önemli etkenlerden biridir. Ancak sadece akarsu aşındırması vadilerin oluşmasını sağlamaz. Nehirlerin hareketi, aşınma, erozyon süreçleri ve tektonik aktiviteler vadilerin oluşumunda etkili olan diğer iç ve dış kuvvetlerdir.
1) Nehir Kanyonları
En bilinen kanyon çeşitlerinden biridir. Nehir kanyonlarının oluşumunda su basıncı etkilidir. Bir nehrin su basıncı bir nehir yatağının derinliklerine iner. Nehir yatağındaki çökeltiler aşağı doğru taşınır. Böylece derin ve dar bir kanal oluşturur.
Derin kanyonların dibinde yer alan nehirler yerleşik nehirler olarak bilinirler. Çünkü bu nehirler geniş, düz taşkın ovalardaki nehirlerin aksine, kıvrılmazlar ve rotalarını değiştirmezler. Çin’in güneybatısındaki Tibet bölgesinde yer alan Yarlung Zangbo Büyük Kanyonu, nehir kanyonu türüne örnektir. 500 km uzunluğundaki bu kanyon, aynı zamanda dünyanın en derin kanyonudur.
2) Aşınma ve Erozyon ile Oluşan Kanyonlar
Aşınma ve erozyon, kanyonların oluşumuna katkıda bulunan diğer faktörlerdir. Kışın kayadaki çatlakların içine sular sızar. Bu su donar ve donarken genişler ve buza dönüşür. Buz, çatlakları daha büyük hale getirmeye zorlar ve bu süreçte taş parçalarını aşındırır. Kısa, şiddetli yağmurlar sırasında su, çatlaklardan aşağıya doğru akar ve daha fazla kaya ve/veya taş yıpranır. Daha fazla kaya parçalanıp düştüğünde, kanyonun da boyutu genişlemiş olur.
Bu işlem kumtaşı gibi yumuşak kayalarda meydana geldiği için slot canyon adı verilen yuva/oluk kanyonlarının gelişmesine yol açar. Slot kanyonlar çok dar ve derindir, bazen de yüzlerce metre derinlikteki bir görünüme sahiptir. Yanları (duvar bölümü) genellikle pürüzsüz ve tırmanması zordur. Etkileyici bir görüntü oluştururlar fakat gezinti için tehlikeli ve riskli kanyonlardır.
Bazı kanyonlar, daha yumuşak yüzey kayaları aşındırdıktan sonra uçurumlar ve çıkıntılar geliştirir. Bu çıkıntılar dev basamaklara benzer. Kireçtaşı genellikle kanyonlarda bulunan bir tür sert kayadır. Bazen kireçtaşı yıpranır ve yerin altında mağaralar oluşturur. Bu mağaraların tavanları çöktükçe kanyonlar oluşur. Kuzey İngiltere’de yer alan Yorkshire Dales bölgesinde kireçtaşı mağaraları tarafından yaratılan kanyonların güzel örnekleri bulunmaktadır.
3) Tektonik Kökenli Kanyonlar
Kanyonların oluşumunda aynı zamanda tektonik hareketler de etkilidir. Yerkabuğunun altındaki tektonik plakaların yer değiştirmesi ve/veya çarpışması sonucu bölgenin iç yapısı değişir. Bazen, tektonik aktivite, Dünya kabuğunun bir alanının çevresindeki topraklardan daha yükseğe çıkmasına neden olur. Bu sürece tektonik yükselme denir. Tektonik yükselme plato ve/veya dağ gibi yeryüzü şekilleri oluşturur. Bu yüksek arazileri kesen nehirler ve buzullar da derin kanyonlar yaratır.
İlginizi Çekebilir:📢Doğal Anıt Nedir?
ABD’nin Arizona eyaletinde yer alan Büyük Kanyon (The Grand Canyon), tektonik kökenli bir kanyondur. Uzunluğu 447 kilometre, genişliği 29 kilometre, derinliği ise 1,8 kilometredir. Colorado Nehri, Colorado Platosu’nu keserken; Büyük Kanyon milyonlarca yıl boyunca oyularak bugünkü görünümünü almıştır. (Grand) Büyük Kanyon’un yaşı, uzun yıllardır bir tartışma konusu olmuştur. Büyük Kanyon’un günümüzden 5 milyon ile 70 milyon yıl önceki bir dönem arasında oluştuğu tahmin edilmektedir.
Diğer coğrafya konuları ve ders bilgileri için Haftalık Günlük Coğrafya kategorisini takip edin.
