Peneplen arazi nedir, Türkiye ve dünyadaki örnekleri nelerdir? Dikkat çekici yeryüzü şekillerinden biri olan penepleni (diğer adı yontükdüz) yakından tanıyalım.
İçindekiler
Peneplen Nedir? Yontukdüz Nedir?
Penepleni kısaca tanımlamak gerekirse hafif dalgalı ve geniş bir düzlük ifadelerini kullanabiliriz. Bu arazi şeklini yaratan kuvvet, akarsu erozyonudur. Jeolojik zaman boyunca araziyi neredeyse taban seviyesine (deniz seviyesine) indirgeyen akarsu erozyonu etkisiyle ortaya çıkmıştır. Akarsu gücü, zemin üzerinde o kadar küçük eğimler bırakmıştır ki bölgede bir daha erozyona denk gelmek neredeyse imkansızdır.
Peneplenler, yer kabuğunun orojenik gelişim aşamasından plato aşamasına geçiş aşamasında büyük tektonik hareketlerle oluşan bir yeryüzü şeklidir. Güncel olarak tektonik hareketler meydana geldiğinde, peneplain’ler tortul tabakalar tarafından gömülebilir ve yükselebilir.
Peneplenleşme Nedir?
Peneplen ile birlikte anılan bir diğer terim peneplenleşme’dir. Bu terim de peneplenin anlamına karşılık gelir. Peneplenleşme özelliklerini aşağıdaki gibi sıralayabiliriz:
- Düz bir bölge
- Aşınmış bir zemin
- Yer sularının güçlü etkisi
- Yer ile denizin aynı seviyede olduğu düzeye yakınlık
Yukarıdaki özelliklere sahip olan peneplenleşme kavramı üzerine geçmişte çokça tartışma olmuştur. Bu terimi ortaya çıkaran kişi, William Morris Davis isimli bir jeologtur. Davis, bu kavramın jeomorfik yer şekli evriminin son aşaması olduğunu ileri sürmüştür.
İlginizi Çekebilir:📢Kırgıbayır Nedir?
Peneplen Tanımı ve Coğrafi Tartışmalar
Peneplen teorisi, William Morris Davis tarafından 1889 yılında ortaya atıldığında böyle bir şeklin olmadığı görüşünü destekleyenler de vardı. Çünkü böylesine bir yer şeklinin yokluğu, karşıt görüşte olanları cesaretlendiriyordu. Bazıları bu eksikliği jeolojik olarak yakın zamana ait diyastrofizme veya yer kabuğunun yükselmesine bağlıyordu.
Fakat günümüzde halen daha jeomorfologlar tarafından sorgulanan bir yer şekli olduğunu ifade etmekte fayda var. Yer kabuğunun, peneplanasyonun meydana gelmesi için yeterince uzun süre sabit kalıp kalmadığı halen daha merak ediliyor.
Peki, bu şeklin varlığını kanıtlayan veriler ne? Aşağıdaki maddeleri bu yeryüzü şeklinin özel nitelikleri olarak da ifade edebiliriz.
Peneplen Özellikleri
- Peneplenlerin yer aldığı arazilerin üzerinde artık toprak örtüsü kalıntıları vardır. Bu kalıntılar suların etkisiyle oluşan katı birikinti ve minarellerin ufalanmasıyla oluşmuştur.
- Peneplen arazilerde erozyon direncine sahip tabakalar görülür ve bunlar düz biçimde sıralanır.
- Peneplenlerin yer aldığı sahalardaki yükselti ve kırıkların sebeplerinden biri olarak da tektonik hareketler gösteriliyor.
- Yukarı doğru bir şekil alan peneplenlerin su kuvvetiyle aşındırılmış olması da plato olarak bildiğimiz şekillerin oluşmasına neden olmuş durumda.
Peneplen kavramı, William Morris Davis’in yeryüzü evrimi görüşünden ortaya çıkmıştır. Nehirler ve yamaçlar; gençlik, olgunluk ve yaşlılık dönemlerinden geçerler. Bu aşamalardan sonra ise enerjisi daha düşük bir seviye ortaya çıkar. İşte Davis’a göre bu seviye bir peneplenleşmedir.
İlginizi Çekebilir:📢Drumlin Nedir, Nasıl Oluşur?
Peneplen Yüzeyi
Akarsu hareketi için gerekli güç büyük ölçüde azaldığından, bu düzlük çok yavaş değişir. Herhangi bir yüzeyde olduğu gibi, bu tür bir peneplen, akarsu kesintisi olduğunda kalıntı haline gelir.
Fakat bu teori, sadece Davis tarafından ortaya atılmıştır. Bu nedenle peneplen kavramı modern jeomorfolojide nadiren kullanılmaktadır. Bununla birlikte, eski literatürde peneplanasyona sık sık atıfta bulunulmaktadır. Modern coğrafyada peneplenler için plantasyon yüzeyi veya erozyon yüzeyi gibi terimler kullanmak en iyisidir.
Peneplen Türkiye’de Var Mı?
William Morris Davis’in teorisi ve kabul edilen genel görüşleri hesaba katarsak, ülkemizde orijinal bir peneplen bulunmaz. Bunun nedeni, Türkiye’nin jeomorfolojik olarak genç bir coğrafyada yer almasıdır. Anca milyonlarca yıl sonra ülkemizde peneplenleşmeye belirtileri ortaya çıkacaktır. Dolayısıyla Türkiye’de peneplenlerin neden olmadıklarını bu şekilde açıklayabiliriz.
Peneplen Türkiye’de Nerede Görülür?
Eğer peneplenin en sade tanımını dikkate alırsak, evet ülkemizde peneplen örneklerine denk gelebiliriz. Bunun için ülkemizdeki platolara göz atmamız gerekir. Safranbolu platosu bu yeryüzü şekli için verebileceğimiz örneklerden biridir. Bu örneği verirken peneplenleşme nedir başlığındaki tanımlamaları dikkate aldığımızı belirtelim. Ayrıca Çatalca platosu ve Kula platosu da ülkemizde bu yer şeklinin örnekleridir.
Peneplen Dünyada Nerede Görülür?
Jeomorfolojik evrimin son aşamasındaki yaşlı coğrafyalarda bu şekli görebiliriz. Örneğin Avrupa’daki Pireneler bölgesinde en iyi peneplen örnekleri karşımıza çıkar. Diğer yandan Orta Asya’daki Tibet platosu da bu yeryüzü şekline verebileceğimiz örnekler arasındadır. Diğer yeryüzü şekilleri için HaftalıkGünlük – Coğrafya menüsüne göz atın.
